- فصلنامه علمي

معماری ایران تحت تأثیر حملۀ مغولان و سیطرۀ آنان بر سرزمین ایران دستخوش تغییرات زیادی شد. این تغییرات به­ویژه در بناهای مذهبی به­جامانده از قبل، به­وفور دیده می­شود. تغییرات رخ‌داده گاه انسجام فضایی بنا را چنان برهم زده است که رابطۀ پشتوانه­های دینی - مذهبی این بناها با ویژگی­های کالبدیشان کاملا مغشوش به نظر می­رسد. از این­رو پژوهش حاضر بر آن است تا به­موازات هم از دو جهت به تبیین موضوع بپردازد؛ نخست با بررسی تحولات تاریخی در این دوره، گرایش­های اعتقادی مردم و حاکمان وقت را بازخوانی کرده و دریابد با تغییرات اعتقادی در حکام ایلخانی چه دگرگونی­هایی بر بناهای مذهبی این دوره به وجود آمده است؟ پژوهش در این بخش به روش تاریخی مبتنی بر شواهدی از  متون و اسناد تاریخی است. در بخش دوم؛ شش نمونه شاخص بناهای به جامانده از این دوره، مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش به کمک مطالعات میدانی مؤلفه­های تغییر یافته در بناها شناسایی و دسته‌بندی شده، و چگونگی این تغییرات روشن شد. مقالۀ حاضر نشان می­دهد، در آغازسدۀ  هفتم هجری تحت تأثیر درگیری­های مذاهب شافعی و حنفی، تخریب عمده­ای در بناهای وابسته به این مذاهب صورت گرفت. در ادامه به‌واسطۀ از بین رفتن گرایش اعتقادی غالب در حکومت مرکزی و رواج اعتقاد به شمنیسم و بودایی، معابدی ازاین‌دست ساخته شد. در نیمۀ دوم سدۀ هفتم ه.ق. ادیان مسیحی و یهودی به‌واسطۀ تمایل حکام وقت امکان اشاعه بیشتری یافتند و متعاقب آن بناهای دینی جدیدی ساخته شد و در مواردی بناهای جدید، بر پایۀ  بناهای مذهبی تخریب شدۀ پیشین ساخته شد. نهایتاً در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ه.ق. درگیری بین مذاهب مختلف سنی و شیعه کاهش یافت و ساخت‌وساز ابنیۀ مذهبی نیز رواج بیشتری یافت. نتایج این تحقیق نشان می­دهد همانطور که گرایش­های اعتقادی حکام ایلخانی در این دوره بارها تغییر نموده است، بناهای مذهبی نیز با تغییرات زیادی چه در سازمان فضایی و چه در تزئینات و نقوش مواجه شده است.