نقش و اهمیت معماران بومی در خلق و تداوم معماری، قابل چشم‌پوشی نیست. این نقش، تنها منحصر به تولید اثر معماری نبوده و اقدامات تعمیراتی و حفاظتی را نیز شامل می‌شده است؛ به‌طوری ‌که آنها را می‌توان منابعی مهم برای شناسایی نظام حاکم بر اقدامات حفاظتی در گذشته دانست. علی‌رغم این موضوع، معماران به‌عنوان اصلی‌ترین عاملان اقدام، واسطه انتقال دانش معماری به نسل‌های بعد و یکی از منابع شفاهی معماری و حفاظت، کمتر مورد استناد قرار گرفته‌اند؛ این در حالی است که دانش حاصل از تجارب ایشان، به‌عنوان دانش ضمنی حفاظت و بخشی از میراث ناملموس، قابل‌توجه است. مقاله پیش ‌رو با تمرکز بر فهم این دانش ضمنی، به‌دنبال"تبیین نظام حاکم بر یک اقدام حفاظتی در میراث معماری" است که در راستای پاسخ به پرسش"تفکر و نظام حاکم (شرایط، اهداف و پاسخ‌ها) برای اقدام حفاظتی از منظر معماران بومی چیست و چه اجزایی دارد؟" شکل گرفته است.
در جهت دست‌یابی به این هدف، در قالب یک مطالعه کیفی و با بررسی میدانی، داده‌های حاصل‌شده از طریق مصاحبه (گفتگو) نیمه‌ساختاریافته با گروهی از معماران بومی جنوب خراسان، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته‌اند. روش پژوهش مورد استفاده، برگرفته از روش نظریه ‌زمینه‌ای است که با کُدگذاری و دسته‌بندی مؤلفه‌های ذهنی معماران در زمینه حفاظت فراهم شده است. پژوهش نشان می‌دهد دلایلی هم‌چون؛ نیازهای تعمیراتی، عدم پایداری، شرایط اضطراری کالبد، نیازهای روز و باورها و اعتقادات در کنار تأثیر شرایط زمینه (تغییر در مصالح و شیوه معماری، ارزش‌ها و باورها، هنجارها، مسائل و محدودیت‌ها) و دخیل (که شرایط معمار، نقش اصلی را در آن ایفا می‌کند)، منجر به اقدامات حفاظتی شده‌اند. هم‌چنین چگونگی تأمین هدف "پایداری در سازه و تداوم در عملکرد"، از طریق راهبردهای عمل-تعامل مانند تعمیر، نو ساختن، به‌روز رسانی و دوباره ساختن شناسایی شده است. در نهایت نیز با بررسی نتایج حاصل، تفکر حاکم بر اقدامات حفاظتی در جنوب خراسان مورد توجه قرار می‌گیرد.