- فصلنامه علمي

مسجد جامع ساوه همانند مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اردستان دارای دوره‌های ساخت متنوعی در طول تاریخ خود است. سؤال کلی تحقیق پیش ‌رو بررسی دوره‌های تاریخی‌کالبدی ساخت مسجد جامع ساوه به‌عنوان یکی از موزه‌های‌ تحولات معماری ایرانی است. هدف از این تحقیق رفع ابهامات موجود دربارۀ دوره‌های مختلف ساخت عناصر متنوع مسجد و ارائه پلان‌های دوره‌بندی آن است. روش تحقیق استفاده شده در این مقاله روش تاریخی است: دوره‌بندی تکیه بر تحلیل هندسی، سازه‌ای و تزئینات بنا دارد و گردآوری اطلاعات آن مبتنی بر مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است. معیارهای استفاده شده در این دوره‌بندی، تکنیک‌های پوشش فضاها، مصالح، تاریخ‌گذاری تزئینات، تقدم و تأخر قرارگیری ساختار و ارتباط آنها با کف‌های قدیمی و مطالعه تطبیقی با دیگر بناهای مشابه می‌باشد. کالبد کنونی مسجد شامل صحنی ذوزنقه شکل، شبستان‌های جنوبی، غربی و شرقی، پایه‌های جرز‌های شبستان شمالی، گنبدخانه و ایوان جلوی آن در ضلع جنوبی، ایوان رفیع غربی، بنایی با پلان چلیپایی در گوشۀ جنوب‌غربی، منار شمال‌شرقی و محراب‌ها و محراب نماهای متعدد است. نتیجۀ این تحقیق ارائۀ دوره‌بندی تاریخی اثر به این شرح است: 1. قرن اول هجری تا شروع دوره‌ سلجوقی (هستۀ اولیه)، آثار به‌جامانده از این دوره پایه جرزهای خشتی و خشتی‌چینه‌ای است؛ 2. نیمۀ قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم، پایه‌گذاری منار مسجد با کتیبه‌ای به تاریخ 504 هجری، حذف دو ناو و احداث گنبدخانه و فضای باز جلوی آن؛ 3. قرن هفتم تا اوایل قرن دهم، ساخت ایوانی رفیع در ضلع غربی؛ 4. اوایل قرن دهم تا اواخر قاجار، که در این دوره معماران به مرمت سازه‌های قبلی پرداخته‌اند.