- فصلنامه علمي

از معماری دوره اسلامی در ایران پیش از صفویه آثار بسیاری بجامانده که بیشتر شامل آرامگاه و بناهای مذهبی و عام‌المنفعه است. درواقع، در یک بازه زمانی هزارساله، از آغاز اسلام تا صفویه، کاخ چندانی از معماری ایران بجا نمانده است. حال، پرسش‌های اصلی این است که معماری کاخ ایرانی در این بازه زمانی از دوره اسلامی به چه شکل بوده است. ویژگی‌های معماری و تزئیناتی آنها چگونه بوده است. پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند در شناخت معماری غیرمذهبی دوره اسلامی ایران، بسیار مؤثر باشد. به‌منظور دقیق‌تر و محدودتر کردن کار پژوهش، دوره غزنویان انتخاب گردید، زیرا غزنویان بااینکه حکومتی ترک‌نژاد بودند اما پایتخت آنها غزنه، مرکزی برای شکوفایی فرهنگ ایرانی و زبان فارسی بوده است. بنابراین می‌توان در آنجا باتوجه‌به نفوذ فرهنگ ایرانی به جستجوی معماری اصیل ایرانی پرداخت. با شیوه کتابخانه‌ای و جستجو در منابع و متون مربوط به معماری اسلامی ایران و بررسی کاوش‌های باستان‌شناسی، مشخص گردید که از دوره غزنویان دو کاخ در خارج از مرزهای کنونی ایران و در افغانستان امروزی، کاوش شده است. هدف از این نوشتار، شناخت معماری این دو کاخ غزنوی و بررسی ویژگی‌های معمارانه و تزئیناتی آنهاست. از این رهگذر می‌توان پی‌برد که معماری کاخ ایرانی در بخشی از این دوره اسلامی که اطلاعی از معماری کاخ در آن موجود نیست، چگونه بوده و این دو بنای غزنوی تا چه اندازه از تزئینات و معماری ایرانی و یا آن‌گونه که برخی پژوهشگران غربی گفته‌اند، از کاخ‌های دوره عباسی در سامرا تأثیر پذیرفته‌اند. باتوجه‌به طرح چهارایوانی این دو بنا، مشخص گردید که این شکل از معماری بجز مسجد، کاروانسرا و مدرسه، در کاخ هم استفاده می‌شده و حتی از دیگر چهارایوانی‌های ایران نیز از نظر زمان ساخت قدیمی‌تر بوده است. با بررسی تطبیقی ویژگی‌های معماری و تزئیناتی آنها با برخی آثار ساسانی و کاخ‌های سامرا هم مشخص گردید که از معماری پیش از اسلام ایران بسیار الهام گرفته بودند و نظر‌به فرهنگ خراسانی و ایرانی غالب بر دربار غزنوی، معماری کاخ در آن دوره کاملاً ایرانی بوده است