یعقوب محمدی فر، اسماعیل همتی ازندریانی، کاظم ملازاده، علی خاکسار، سال ۷، شماره ۱۴ - ( پاييز و زمستان ۱۳۹۶ )
چکیده
مجموعه آثار معماری دستکند زیرزمینی ارزانفود در ۳۰ کیلومتری جنوب شرق شهر همدان (مرکز استان) و به فاصله ۲کیلومتری جنوب روستایی به همین نام واقع است. در این مجموعه بیش از ۷۰ فضای دستکند شامل اتاقها و سالنهای مرتبط با یکدیگر است که در عمقهای متغییر ۳ تا ۷ متری از سطح محوطه ایجاد گردیده است. در فضاهای مختلف این مجموعه عناصر معماری مختلفی از جمله دریچهها و ورودیها، سکوهها، جای پیه سوزها، حلقهها (قلابها)، فضاهای طاقچه مانند و مجاری آب در دیوار فضاها میتوان اشاره نمود که گاهی این فضاهای کوچک طاقچه مانند مرتبط با مجاری آب هستند. همچنین در کنار این مجاری آب، سایر عناصر مرتبط با آب از جمله میلههای چاه متعدد و کانال انتقال آب شناسایی گردیده است. به همین دلیل سوالات مطرح در این راستا عبارتند از منابع آب چه نقشی شکلگیری مجموعه معماری دستکند زیرزمینی ارزانفود داشته است؟ براساس شواهد و عناصر معماری مرتبط با آب در مجموعه ارزانفود میتوان نمونهای از آثار از پیش طراحی دانست؟ شواهد نشان میدهد وجود یک رودخانهی دائمی در کنار مجموعه عامل بسیار مهمی در راستای شکل گیری مجموعه آثار معماری دستکند ارزانفود بوده است. همچنین هدایت آب به درون فضاهای این مجموعه باعث دسترسی مستقیم و غیر مستقیم به آب در فضاهای زیرزمینی مجموعه گردیده است. از سوی دیگر نتایج بیانگر آنست که اهمیت و ضرورت دسترسی و استفاده آب در فضاهای این مجموعه امری بسیاری ضروری در موجودیت و کاربری آن داشته، طوری که چنین سیستم آبرسانی به فضاهای دستکند زیرزمینی مجموعه، تاکیدی بر پلان از پیش طراحی شده و مدیریت آب در دل بستر سنگی دارد.
قلعه اردشیر یکی از شاخصترین بناهای برجای مانده در شرق شهر کرمان است و به نظر می‌رسد شکلگیری، گسترش و متروک شدن آن با توسعه و امنیت شهر و منطقه کرمان پیوند داشته است. درباره چیستی، گاهنگاری و کارکردهای آن در ارتباط با سازمان فضایی شهر کرمان تاکنون فرضیات و نظرات مختلف و گاه متناقضی مطرح شده است. هدف از پژوهش حاضر، تبیین کارکردهای قلعه اردشیر و بررسی جایگاه قلعه اردشیر در سازمان فضایی شهر کرمان در ادوار مختلف، به ویژه دوران اسلامی است. پژوهش از نظر ماهیت و محتوا، تاریخی ـ تحلیلی است و گردآوری اطلاعات به شیوه‌های میدانی و اسنادی صورت گرفته است. بر این اساس، با تلفیق داده‌های حاصل از بررسی‌های میدانی و تحلیل محتوای منابع تاریخی تلاش شده کیفیت و میزان تاثیرگذاری قلعه اردشیر بر ساختار کالبدی شهر کرمان تبیین شود. مطالعه ساختار معماری، مواد فرهنگی و منابع تاریخی نشان میدهد این قلعه با توجه به شرایط سیاسی و نظامی ادوار تاریخی و اسلامی طراحی و ساخته شده و از دوران تاریخی تا قرن هشتم هـ.ق تقریباً به طور پیوسته مورد استفاده بوده و در تحولات و وقایع سیاسی و اجتماعی منطقه نقش داشته است. بر پایه تحلیل محتوای متون تاریخی و روایت منابع مکتوب از رویدادهای مرتبط با قلعه اردشیر، به نظر می‌رسد قلعه اردشیر در کنار نقش نظامی، کارکردهای دیگری همچون جایگاهی برای حکام، مأمنی برای شورشیان، مکانی برای نگهداری خزانه و محلی برای زندانیان سیاسی داشته است. این قلعه اگرچه از نظر کالبدی و فیزیکی، خارج از بافت تاریخی شهر کرمان و در حاشیه شرقی این شهر واقع بود، اما از نظر کارکردی، عنصری تأثیرگذار و وابسته به سازمان فضایی شهر کرمان بوده است.
